Spelbegeleidingstechnieken

Belangrijke vaardigheden om het spel van kinderen te stimuleren en ondersteunen zijn:

A. Verwoorden B. Stimuleren C. Afremmen en/of ingrijpen D. VAT

Verwoorden

Literatuur

De spelbegeleidingstechniek 'verwoorden' is een van de belangrijke, maar tevens de moeilijkste techniek tijdens het begeleiden van spel. Door het spel en de beleving van het kind te verwoorden, voegt de peuterleidster op een zodanig manier in bij het spel van het kind, dat het spel meer verdieping krijgt, maar wel van het kind blijft. Verwoorden betekent het onder woorden brengen van wat er in het spel gaande is, van wat de spelers of de spelfiguren aan het doen zijn en welke gevoelens daarbij kunnen leven. Bij deze spelbegeleidingstechniek gaat het om het benoemen van ervaringen die het spel verdiepen. Het kan echter ook ondersteunend zijn door middel van geluiden maken (Blokland & Van den Heuvel, 2014). Bijvoorbeeld tijdens het spelen met autootjes geluiden maken, zoals brrroemmmmm, knallen, grommen, enzovoorts. Door het verwoorden legt een peuterleidster het verband tussen bijvoorbeeld losse spelacties, waardoor de handelingen van het kind en de leidster zinvol worden, minder toevallig zijn en betekenis krijgen. Hierdoor wordt het spel minder vluchtig en oppervlakkig en kan het verdieping krijgen. Bovendien lokt dit het kind uit tot het zelf verbaal begeleiden van zijn/haar spel. Uiteindelijk kan niet alles wat het kind doet, verwoordt worden, dat zal leiden tot een eindeloze woordenstroom; er moet dus een selectie gemaakt worden (Blokland & Van den Heuvel, 2014).

Handeling

Tijdens het verwoorden kan de peuterleidster letten op:

De intonatie, eenzelfde zin kan op verschillende manieren worden uitgesproken en daardoor een verschillende betekenis krijgen.
De toon waarop de peuterleidster spreekt, hard, zacht, fluisterend, expressief, vlak.
Het tempo van spreken.
Het woordgebruik, aansluiten bij de eigen woordenschat van het kind, geen verkleinwoorden gebruiken, praten over het poppenhuis, de popjes, en dergelijke.

Binnen het verwoorden zijn verschillende differentiaties te onderscheiden:

Het spel met geluid begeleiden. Dit werkt stimulerend bij de peuters of kinderen met een laag ontwikkelingsniveau. Hieronder vallen ook het fluisteren, neuriën, zingen, lip- en keelklanken maken bij contact en schootspelletjes.
Het benoemen wat de peuterleidster zelf doet, hoort of ziet. 'Nu rol ik de bal naar je toe', 'Hoor eens, een belletje' of 'Aan de overkant ziet de juf een rode fiets'. Dit is ook belangrijk bij een kind met een laag ontwikkelingsniveau.
Verwoorden van lichamelijke belevingen bij het spel. Dit geldt vooral bij sensopatisch spel, maar kan ook bij andere spelvormen kan door dingen te benoemen. De aandacht worden gevestigd op de sensopatisch spelvormen van het materiaal. Bijvoorbeeld: 'Dat zand is zacht, he'. 'Voel eens wat koud'. 'Dit is glad en heeft een hele scherpe rand'. 'Ruik je de klappertjes'.
Ordenen en verbanden leggen. Met woorden als bijvoorbeeld naast of dicht bij elkaar, de grote auto, de moeder van het kindje, dat is zijn auto, daarna gaan alle wilde dieren hier en alle tamme dieren, enzovoorts. Er wordt verbanden gelegd in ruimte en tijd en ook relaties tussen personen en dieren.
Versterken of afzwakken van betekenissen. Dit brengt het kind tot een duidelijker stellingname, opent nieuwe mogelijkheden. Hiervoor wordt er intonatie gebruikt en ook bijbehorende geluiden.
Anticiperen. Vooruitlopen op komende gebeurtenissen in het spel, stimuleert voortgang in het spel en opent nieuwe spelmogelijkheden. Bijvoorbeeld 'Kim, dat zou straks wel eens een gevecht kunnen worden'.
Onder woorden brengen van gevoelens en gedachten van spelfiguren. Dus niet alleen de handelingen van het kind verwoorden, maar ook namens de spelfiguren spreken. Dit brengt verdieping en verrijking in het spel. Bijvoorbeeld 'Dat hondje dacht, ik ga even brokjes eten'.
Zwijgen en het kind de ruimte en tijd geven om in zijn/haar spel zelf de volgende stap te maken. Het is betrokken toekijken zonder te praten. Dit brengt rust en geeft het kind het gevoel dat hij/zij dingen in zijn/haar eigen tempo kan doen.

Stimuleren

Literatuur

Dit gebeurt door de spelmogelijkheden uit te breiden of iets nieuws aan het spel toe te voegen. Stimuleren kan nodig zijn om het kind gerichter, doelbewuster, intensiever en meer doorleefd te laten spelen (Van der Poel & Blokhuis, 2008).

Handeling

Stimuleren kan op diverse manieren worden gedaan en verschillende doelen dienen.

Spel op gang brengen. Dit doe doet de peuterleidster verbaal door spelsuggesties te doen ('Zoveel om mee te spelen, zullen we daar eens kijken') of door materiaal aan te bieden, klaar te zetten, zelf een spelletje beginnen (rollen met een bal, rijden met een auto, voelen aan het zand).
Uitbreiden, van materiaal of speelruimte. 'Zullen we een station bij de trein bouwen' of 'Wegennet op de grondtekenen'. Hiermee prikkelt de peuterleidster de verbeelding van het kind.
Stimuleren van lichamelijke betrokkenheid, de lichamelijke beleving bij het spel is belangrijk. Het maakt dat een spel dieper en intenser wordt beleefd. De peuterleidster kan dit doen door water en zand te gebruiken, te wijzen op tactiele sensaties, begeleidende geluiden te maken.
Nieuwe en inhoudelijke spelideeën aanreiken, gericht op uitbreiding en voortgang van het spel (zie ook anticiperen).
Dingen voordoen. Bijvoorbeeld dat de peuterleidster zelf met iets gaat spelen om zo de mogelijkheden van het spelmateriaal te tonen, maar het kan ook een goede manier zijn om een angstig kind over een drempel heen te helpen.

Afremmen en Ingrijpen (structureren)

Literatuur

Een peuterleidster moet ook kunnen structureren om het spel en de spelomgeving overzichtelijk te maken. Structuur biedt houvast, duidelijkheid en daardoor veiligheid. Kinderen die snel afgeleid zijn en vluchtig spelen hebben hier baat bij (Van der Poel & Blokhuis, 2008). Structureren kan ook betekenen dat de peuterleidster het spel afremt of ingrijpt in het spel. Dit kan nodig zijn als het spelen uit de hand loopt of om verdieping in het spel te bereiken. Afremmen en ingrijpen kunnen dikwijls voorkomen worden door vooraf maatregelen te nemen wat betreft de inrichting van de ruimte en eenduidige afspraken te maken met de kinderen in de klas over wat wel en niet kan (Van der Poel & Blokhuis, 2008).

Handeling

Dit kan nodig zijn als het spelen uit de hand dreigt te lopen of om verdieping in het spel te bereiken:

Bij materiaal- en ruimtegebruik, als de speelplek te vol wordt, het kind het overzicht kwijt raakt, het spel wordt chaotisch en er zijn te veel verschillende dingen tegelijk.
Als te veel van de hak op de tak wordt gespeeld, het kind allerlei materiaal tegelijk wil pakken, de verhalen niet meer te volgen zijn, het kind steeds heel kort ergens mee bezig is en/of fladdert.
Bij grensoverschrijdend gedrag, zoals met zand gooien, speelgoed kapot maken, gevaarlijke dingen doen, enzovoorts.
Tempo vertragen. Dit kan op verschillende manieren. Bijvoorbeeld door zelf mee te spelen, alles uitgebreid uit te spelen en stappen in het verhaal over te slaan, door het kind te vragen iets opnieuw te spelen omdat de peuterleidster het niet goed begreep, enzovoorts.
Inrichting van de ruimte, zorgen voor een prikkelarme omgeving, wegzetten waar niet mee gespeeld mag worden.
Materiaal-aanbod. Niet teveel tegelijk, gesorteerd en geordend aanbieden.
Aanvankelijk het kind alleen nemen en pas later ook met andere kinderen laten samenspelen.
Rekening houden met het tijdstip van spelen, is het kind niet te moe, hongerig, gejaagd, komt het net uit een zeer spannende situatie, enzovoorts.

VAT

Naast de spelbegeleidingstechnieken verwoorden, stimuleren en afremmen en/of ingrijpen is er ook een andere bruikbare manier om het spel van het kind te begeleiden. Dit is de VAT- spelbegeleidingstechniek. VAT staat voor Volgen, Aanpassen en Toevoegen. Deze wijze is er op gericht om de ontwikkeling van jonge kinderen op een sensitieve en speelse manier te stimuleren met een extra accent op taal en communicatieve vaardigheden. Deze spelbegeleidingstechnieken zijn ook bruikbaar voor het stimuleren van de spelontwikkeling van kinderen (Blokland & Van den Heuvel, 2014).

Volgen

De peuterleidster volgt het initiatief van het kind door:

Kijken:

zo leert de peuterleidster het kind beter kennen en begrijpen.

Wachten:

zo geeft de peuterleidster het kind de tijd om te zeggen wat het voelt en leuk vindt.

Luisteren:

zo kan de peuterleidster beter op het kind reageren.

Aanpassen

De peuterleidster past zich aan door:

Samen te spelen.
Oog in oog met het kind te zijn/op dezelfde hoogte zijn als het kind.
Het kind te laten merken dat de peuterleidster luistert.
Het kind na doen.
Vertalen wat het kind doet.
Woorden toevoegen.
De beurt geven en nemen.
Vragen stellen.

Toevoegen

De peuterleidster voegt taal en ervaring toe door:

Doe het kind na en voeg een gebaar of woord toe.
Vertalen. Dit vult de peuterleidster aan met: uitleggen, praten over hoe iets voelt, doen alsof en praten over wat gaat komen.
Gebaren gebruiken.
De peuterleidster geeft namen aan dingen die zij doet en ziet.
Benadruk belangrijke woorden.
Herhalen.
Voeg een nieuw toe.

De VAT spelbegeleidingstechnieken, welke het Hanen Center in Toronto Canada heeft ontwikkeld en wetenschappelijk onderbouwd, is op een beeldende en praktische manier beschreven in het boek Jij bent belangrijk (2009). Dit boek is geschreven voor ouders en andere opvoeders, zoals leidsters van kindercentra. Er is ook een Engelse versie beschikbaar.

- Blokland, G. & Heuvel, W. van den. (2014). Methodiek Spel aan Huis. Gouda: JSO, Expertisecentrum voor jeugd, samenleving en ontwikkeling.
- Poel, L. van der & Blokhuis, A. (2008). Wat je speelt ben je zelf. Over spel en spelbegeleiding. Met specifieke aandacht voor mensen met een verstandelijke beperking. Houten: Bohn Stafleu van Loghum.